Statutêre minderheidsbeskerming in Suid-Afrika. Hoofstuk 5

• DOI: 10.10520/EJC74019
• Date: 01 January 2004
• Author: Estelle Hurter
• Published date: 01 January 2004
• Pages: 234-364

HOOFSTUK 5

STATUTÊRE MINDERHEIDSBESKERMING IN SUID-AFRIKA

5.1 Inleiding

In Suid-Afrika wend min minderheidsaandeelhouers hulself tot die

howe.1Oor die rede hiervoor kan daar alleen gespekuleer word.2

In die algemeen kan gesê word dat ’n maatskappy funksioneer weens

die beginsel van meerderheidsbewind: die houers van die meerder-

heid van die aandele waaraan stemreg gekoppel is, oefen beheer

uit in die maatskappy. Hierdie aandeelhouers is in staat om in die

algemene vergadering hul stemme uit te bring en so maatskappy-

beleid te beïnvloed; hierbenewens is hulle ook in staat om al (of die

meerderheid van) die direkteure aan te stel.3In kleiner private maat-

skappye stel die meerderheid normaalweg hulself en/of hul familie-

lede aan as direkteure.

Omdat die minderheid onderworpe is aan die regmatige uitoefening

van die meerderheidswil,4kan dit gebeur dat die belange van die

meerderheid bots met dié van die minderheid. Die taak van die

maatskappyereg is om ’n afweging van hierdie belange, (en dié van

die direksie), te bewerkstellig.5Die gemene reg het gefaal6in die

daarstel van ’n effektiewe remedie ter beskerming van minderhede,

hoofsaaklik deurdat die gemeenregtelike remedie nie alleen die

1 Sover vasgestel kan word is slegs sowat 9 sake gerapporteer (bene-

wens die een saak wat ook as uitspraak van die Appèlafdeling gerap-

porteer is), sedert die inwerkingtreding van die Maatskappywet 61 van

1973 (hierna die Wet).

2 Golberg “Presentation of the fragile rights for protection of minorities

in company law” in The future development of South African corporate

law (reds Henning Delport en Katz) (1994) 1 CLDS 81 85 voer aan

(spesifiek met verwysing na a 252 van die Wet) dat die koste van die

aansoek en die swaar bewyslas wat die aandeelhouer moet dra, hier-

voor te blameer is. Daar word aan die hand gedoen dat hoewel toe-

gegee word dat hoë koste waarskynlik een van die redes is, die pro-

bleme ten aansien van koste wyer strek as bloot die koste verbonde

aan ’n bepaalde aansoek (sien bv 5.4.3 hierna). Soos hierna in 5.5 sal

blyk, dra probleme ten aansien van die formulering van die bestaande

wetgewing waarskynlik ook hiertoe by.

3Aspek Pipe Co (Pty) Ltd v Mauerberger 1968 1 SA 517 (K) 528.

4 Sien bv Sammel v President Brand Gold Mining Co Ltd 1969 3 SA 629

(A) 678.

5 Daar is natuurlik ook ander belangegroepe by 'n maatskappy betrokke,

bv skuldeisers, werknemers, ens. Hierdie groepe is egter nie vir hier-

die ondersoek van groot belang nie: sien egter ook hfst 2 2.3 hierbo.

6Gibson 427.

234

ruimte geskep het vir misbruikmaking deur die direksie en die meer-

derheidsaandeelhouers nie, maar ook weens prosessuele tekort-

kominge.7

Statutêre minderheidsbeskerming in Suid-Afrika sal vervolgens

ondersoek word. Daar sal, soos aangedui in hoofstuk een, baie

kortliks by gemeenregtelike minderheidsbeskerming stilgestaan

word voordat daar na bepaalde statutêre beskermingsmeganismes

gekyk word. Meer as ’n kort samevatting is hier nie sinvol nie: die

gemeenregtelike posisie is reeds hierbo8bespreek. Verder ontbreek

dit ook nie aan gesaghebbende werke en kommentare oor die on-

derwerp nie,9en daar kan kwalik nuwe perspektiewe aan toegevoeg

word. Die doel van hierdie kort uiteensetting is om die agtergrond

te skets waarteen statutêre beskermingsmeganismes ontwikkel is,

asook om as maatstaf te dien by die evaluering van statutêre reme-

dies om te bepaal in welke mate die tekortkominge van die gemene

reg ondervang is. Hieruit kan moontlik verdere redes blyk ter ver-

klaring van die feit dat min minderheidsaandeelhouers hulle tot die

howe wend.

5.2 Gemeenregtelike beskerming van minderhede

Vroeër is reeds op die histories noue verbintenis tussen die maat-

skappyeregstelsels van Brittanje en Suid-Afrika gewys.10 Verskeie

reëls van die Britse maatskappyregtelike gemene reg is in die Suid-

Afrikaanse maatskappyereg met min of geen verandering oorge-

neem.11 Vir doeleindes van hierdie ondersoek is die vernaamste hier-

van die reël in Foss v Harbottle.12 In wese kom hierdie reël neer

op die erkenning van die beginsel van meerderheidsbewind en die

erkenning van die regspersoonlikheid van ’n maatskappy.

Hierdie reël is onveranderd in die Suid-Afrikaanse reg oorgeneem.

Die basiese beginsels hiervan is reeds behandel gedurende die

ondersoek na die Britse maatskappyereg.13 Daar is ook op gewys

dat ’n konsekwente toepassing van die reël onbillikheid vir die min-

7 Hier word veral gedink aan locus standi.Vir ’n bespreking van die te-

kortkominge in die gemeenregtelike remedie, sien hfst 3 Deel I 1.3.3

hierbo.

8Sien hfst 3 Deel I 1.3.2 en 1.3.3 hierbo.

9 Sien bv Pennington 648ev;Gower 593ev en 643ev; Wedderburn (1957)

194 en Wedderburn (1958) 93; McPherson “Limits of fraud on the

minority” (1960) SALJ 297; Sealy Company law in change (red Pettet)

(1987) 1; Sterling “The theory and policy of shareholder actions in tort”

(1987) MLR 468.

10 Sien hfst 3 Deel I 3.1 hierbo.

11 Cilliers en Benade Korporatiewe reg 14-15.

12 (1843) 2 Hare 461; 67 ER 189.

13 Sien hfst 3 Deel I hierbo.

235

derheid tot gevolg het, en dat daar gevolglik ’n aantal uitsonderings

ontwikkel is deur die howe om hierdie onbillike gevolge te versag.

Minderheidsbeskerming in die gemene reg is dus geleë in die uit-

sonderings op die reël in Foss v Harbottle. Die rede hiervoor is dat

hierdie reël nie ter beskerming dien van minderhede nie, maar veel

eerder meerderheidsmag bevestig.14

Wanneer meerderheidsoptrede egter die grense van regmatigheid

oorskry, het ’n aandeelhouer die keuse, na gelang die geval, om

óf ’n persoonlike aksie teen die maatskappy in te stel, óf om ’n afge-

leide aksie in te stel. Die afgeleide aksie het betrekking op gevalle

waar ’n onreg teenoor die maatskappy gepleeg word en die maat-

skappy nie self kan of wil optree teen die onregplegers nie. Meerder-

heidsoptrede kan aanleiding gee tot die instel van ’n persoonlike

aksie waar

(a) inbreuk gemaak word op ’n lid se regte qua lid, welke regte

aan die akte of statute ontleen word

(b) optrede onwettig is of in stryd is met die gemene reg wat

betrekking het op die persoon se regte as lid en wat nie vat

baar is vir ratifikasie by wyse van ’n gewone meerderheid nie

(c) “fraud on the minority”gepleeg word.15

Vervolgens gaan aandag gegee word aan die toepassing van die

reël in Foss v Harbottle deur die Suid-Afrikaanse howe ten einde

te bepaal of die toepassing daarvan verskil van dié van die Britse

howe16 of nie. Daar word aan die hand gedoen dat dit ’n aanduiding

kan gee van die mate waartoe die Suid-Afrikaanse howe bereid is

om af te sien van ’n beperkende uitleg van hierdie en ander ge-

meenregtelike beginsels.

Die howe het van meet af aan die beginsel van meerderheidsbewind

streng toegepas en geweier om in te meng in die interne aangeleent-

hede van maatskappye.In Cohen v Directors of Rand Collier ies Ltd 17

het die vraag ter sprake gekom of die optrede van direkteure deur

’n aandeelhouer aangeval kan word by wyse van ’n hofgeding.Die

14 Dit sal onthou word dat die reël in Foss v Harbottle uit twee dele be-

staan: in die eerste plek moet die maatskappy self optree wanneer ’n

onreg teen die maatskappy gepleeg word en in die tweede plek is die

minderheid gebonde aan die regmatige uitoefening van die meerder-

heidswil: hfst 3 Deel I 1.3.2 hierbo.

15 Vir ’n meer volledige bespreking, sien Cilliers en Benade Korporatiewe

reg 292 - 295; Gibson 426-427; Van Jaarsveld en Oosthuizen 401ev.

Sien ook hfst 3 Deel I 1.3 hierbo.

16 Aangesien die Britse stelsel die moederstelsel is, word alleen na hier-

die stelsel verwys.

17 1906 TS 197.

236