Suid-Afrikaanse Nasionale Lewensassuransiemaatskappy v Rainbow Diamonds (Edms) Bpk en Andere

• Jurisdiction: South Africa
• Judge: Grosskopf R
• Judgment Date: 17 August 1982
• Citation: 1982 (4) SA 633 (C)
• Court: Cape Provincial Division

Grosskopf R:

E Die relevante feite van hierdie saak is onbetwis en val binne 'n klein bestek. Mankor Beleggings Bpk (Mankor) het gedurende Februarie 1971 aandele in 'n maatskappy Bontekoe Mynbou Ondernemings (Edms) Bpk (Bontekoe) aan elk van die verweerders verkoop. Die aandele was behoorlik oorgedra. Dit was 'n uitdruklike bepaling van die koopooreenkomste dat elke koper ten opsigte van elke aandeel 'n bedrag F aan Mankor sou betaal, benewens die koopprys, gelykstaande aan een tweehonderd en vyftigduisendste van vyf persent van die bruto verkoopswaarde van alle diamante bokant 80 000 karaat wat deur Bontekoe uit 'n sekere konsessie gehaal sou

Grosskopf R

word na 14 September 1970. Hierdie bedrag sou betaalbaar en opeisbaar wees sodra die betrokke diamante verkoop word. Die rede vir hierdie A voorwaardelike verpligting was dat die beraamde produksie van die konsessie 80 000 karaat was, dat die koopprys van die aandele bereken was op die basis van hierdie beraming en dat Mankor 'n tantiéme verlang het indien die beraming te laag was. Inderdaad het die produksie van diamante in Junie 1975 80 000 karaat te bowe gegaan.

Vroeg in die sewentigerjare het die eiser, Suid-Afrikaanse Nasionale B Lewensassuransiemaatskappy (Sanlam), alle ander aandeelhouers in Mankor uitgekoop. Mankor was daarna dus 'n volfiliaal van Sanlam. As volfiliaal het Mankor vir Sanlam geen voordeel ingehou nie, en daar is besluit om Mankor se bates aan Sanlam oor te dra en Mankor te ontbind. Op 8 Desember 1971 is Mankor se bates aan Sanlam verkoop. Op 9 Junie C 1972 is Mankor by wyse van 'n spesiale besluit vrywillig gelikwideer. Die enigste bates wat in die likwidasie-rekenings voorkom, is kontantbedrae en likwiede eise. Die rede hiervoor is dat alle ander bates (of so is daar gemeen) reeds voor likwidasie aan Sanlam verkoop was. Inderdaad is die bogemelde vorderingsregte teen die verweerders, D wat destyds nog bloot voorwaardelike regte was, heeltemal oor die hoof gesien by die verkoping van bates aan Sanlam sowel as by die likwidasie van Mankor.

Volgens Mankor se likwidasierekenings was daar 'n groot oorskot van bates oor laste. Hierdie oorskot was oorgedra aan die aandeelhouers, dws Sanlam en sy genomineerdes. In Maart 1974 is Mankor finaal ontbind ingevolge art 174 (1) van die Maatskappywet 46 van 1926.

E Soos reeds gemeld het die produksie van diamante in Junie 1975 80 000 karaat te bowe gegaan. Hierdie feit het tot Sanlam se kennis gekom, en die verweerders is aangesê om die tantiéme te betaal wat aan Mankor verskuldig sou gewees het indien Mankor nie ontbind was nie. Aansienlike F korrespondensie het gevolg wat nie nodig is om hierin uiteen te sit nie. Gedurende die briefwisseling tussen die partye het Sanlam tot die besef gekom dat Mankor se vorderingsregte teen die verweerders nooit aan Sanlam of enigiemand anders oorgedra is nie. Die vanselfsprekende manier om hierdie probleem op te los sou gewees het om 'n Hofaansoek te rig om G die ontbinding van Mankor nietig te laat verklaar. Hierdie prosedure is egter nie gevolg nie. Die rede, soos aan my van die Balie verstrek, was dat so 'n aansoek ingevolge die Maatskappywet van 1926 gebring sou moes word, en dat art 191 van daardie Wet bepaal dat 'n nietigverklaringsbevel slegs binne twee jaar na ontbinding van die maatskappy gemaak kan word. Die tydperk van twee jaar was reeds H verstreke toe Sanlam besef het wat die ware toestand was. Die metode wat toe gevolg was om Mankor se vorderingsregte aan Sanlam te laat toekom, was om by die Staat aansoek te doen dat die regte (wat, so is beskou, as bona vacantia die Staat toegeval het) aan Sanlam te sedeer. Op 17 April 1980 is 'n skriftelike sessie aangegaan wat as volg lees:

'Sessie van Regte tot Uitgestelde Vergoeding

Aangesien

(a)

Mankor Beleggings Bpk (Mankor) gedurende Februarie 1971 die volgende aantal aandele in Bontekoe Mynbou Ondernemings (Edms)

Grosskopf R

Bpk (Bontekoe) onderskeidelik aan Rainbow Diamond (Edms) Bpk (Rainbow), Kommagas (Edms) Bpk (Kommagas), R C Versluis (Edms) Bpk (R C Versluis) en mnr B Struck verkoop het teen 'n bepaalde koopsom nl

A aan Rainbow	9 705	aandele
aan Kommagas	8 507	aandele
aan R C Versluis	24 707	aandele
aan B Struck	4 856	aandele
	47 775	aandele;

(b)

B dit 'n bepaling van die genoemde ooreenkoms was dat, benewens die bogenoemde koopsom, elkeen van die kopers aan Mankor 'n bepaalde gedeelte van die bruto verkoopswaarde van alle diamante bokant 80 000 karaat wat Bontekoe vanaf 14 September 1970 uit bepaalde konsessies sou haal (hierna genoem die vorderingsreg) aan Mankor moet betaal;

(c)

Mankor op 4 Maart 1974 finaal gelikwideer en later ontbind is toe sy enigste aandeelhouers, die Suid-Afrikaanse Nasionale C Lewensassuransiemaatskappy (Sanlam) en 'n nominee van Sanlam was;

(d)

die genoemde vorderingsreg vanweë 'n oorsig nie in die genoemde likwidasie aan die aandeelhouers oorgedra was nie;

(e)

die genoemde vorderingsreg, vanweë die feite in die voorafgaande paragraaf genoem, bona vacantia aan die Staat toegeval het;

(f)

die diamante wat Bontekoe uit die gemelde konsessies gehaal het D vanaf ongeveer die laaste kwartaal van 1974 die 80 000 karaat kerf oorskry het;

(g)

die Staat die vorderingsreg wat aan hom toegeval het in die omstandighede nie vir homself wil opeis nie;

nou derhalwe

(1) sedeer ek, die ondergetekende Egmont Gioberti Kemp in my E hoedanigheid as hoofdirekteur finansiële beheer en behoorlik daartoe gemagtig namens die Staat, die genoemde vorderingsreg, behoudens klousule (2), aan Sanlam.

(2) Sonder om afbreuk te doen aan die algemene strekking van die voorafgaande, sluit die genoemde sessie die volgende in:

(i)

die regte teen die kopers soos genoem in para (a) van die aanhef op betaling soos uiteengesit in para (b) van die aanhef sowel as

(ii)

die eise vir die bedrae waarvoor die genoemde kopers reeds F kragtens die ooreenkoms genoem in para (b) van die aanhef, aanspreeklik geword het en wat nog nie aan Mankor betaal is nie.'

Sanlam eis nou, as sessionaris, die nakoming deur die verweerders van hul ooreenkoms met Mankor en, in besonder, betaling van die agterstallige bedrae. Die verweerders betwis aanspreeklikheid G hoofsaaklik op grond van 'n kontensie dat die sessie nie geldig is nie.

Aangesien die verweerders erken dat hulle teenoor Mankor aanspreeklik sou gewees het indien Mankor nog bestaan het, hoef ek alleen die gebeure sedert Mankor se ontbinding onder oë te neem. In Ex parte Sprawson (In re Hebron Diamond Mining Syndicate Ltd) 1914 TPD 458 is daar gesê: H

'The general rule is that as soon as a corporation ceases to exist, all its movable property goes as bona vacantia to the Crown.'

Sprawson se saak was 'n aansoek om die terugplasing van 'n ontbonde maatskappy se naam op die register van maatskappye, en die hervestiging van sy reg tot gelde in die voogdyfonds. Die Hof het beslis dat kennis van die aansoek aan die Tesourie gegee moes word. By 'n latere verhoor van die saak is die aansoek toegestaan nadat die Sekretaris van Finansies verslag gedoen het dat die Tesourie geen beswaar

Grosskopf R

teen die toestaan van die bevel het nie. Die prosedure wat neergelê is in Sprawson se saak word steeds gevolg waar daar bates betrokke is by A aansoeke om die nietigverklaring van maatskappye se ontbinding (art 191 van die Maatskappywet 46 van 1926 en art 420 van die Maatskappywet 61 van 1973) asook by aansoeke om die terugplasing van die name van maatskappye op die register (art 199 (7) van die 1926 - Wet en art 73 (6) van die 1973 - Wet). Ek sal later verwys na getuienis oor hoe aansoeke B van hierdie aard deur die Tesourie gehanteer word. In Ex parte The Government 1914 TPD 596 is weer eens beslis (hoewel effens meer tentatief) dat, prima facie, die bates van 'n ontbonde maatskappy as bona vacantia die Staat toekom. Hierdie beslissings is sedertdien konsekwent in ons Howe gevolg. Sien bv Re Jacobsons Ltd 1927 TPD 857; Ex parte Liquidators, Lime Products (Pty) Ltd 1942 CPD 402; Ex parte C Minister of Irrigation 1948 (2) SA 779 (K); Ex parte Pillay & Sons Ltd 1951 (1) SA 229 (T); Norton District Tobacco Warehouse (Pvt) Ltd v Skea 1963 (1) SA 856 (FC); Ex parte Marchini 1964 (1) SA 147 (T); Ex parte Minister of Lands; Ex parte Ventersdorp Muslim Trust (Pty) Ltd and Others 1964 (3) SA 469 (T).

D Die verweerders het my tereg nie probeer oortuig om van hierdie formidabele lys gewysdes...