Rainbow Diamonds (Edms) Bpk en Andere v Suid-Afrikaanse Nasionale Lewensassuransiemaatskappy

• Jurisdiction: South Africa
• Judge: Rabie HR, Jansen AR, Corbett AR, Joubert AR en Galgut Wn AR
• Judgment Date: 30 March 1984
• Citation: 1984 (3) SA 1 (A)
• Hearing Date: 19 March 1984
• Court: Appellate Division

Galgut Wn AR:

Mankor Beleggings Bpk (Mankor) was gedurende Februarie 1971 die houer van aandele in 'n maatskappy Bontekoe Mynbou Ondernemings (Edms) Bpk (Bontekoe). Die aandele is E afsonderlik aan elk van die appellante verkoop. Bontekoe is 'n ontginningsmaatskappy wat 'n konsessie verkry het om diamante in 'n Kleurlinggebied te ontgin. Dit was 'n bepaling van die koopooreenkoms dat elke koper ten opsigte van elke aandeel benewens die koopprys, 'n bedrag aan Mankor sou betaal gelykstaande aan een tweehonderd en vyftigduisendste van vyf persent van die bruto verkoopswaarde van alle diamante bokant F 80 000 karaat wat deur Bontekoe uit die konsessie gehaal sou word na 14 September 1970. Hierdie bedrag, waarna ek sal verwys as 'n tantième, sou betaalbaar wees sodra die betrokke diamante verkoop word. Die rede vir hierdie voorwaardelike verpligting was dat die beraamde produksie van die konsessie 80 000 karaat G sou wees, dat die koopprys van die aandele bereken was op die basis van hierdie beraming en dat Mankor 'n tantième verlang het indien die beraming te laag sou wees. Die produksie van diamante het in Junie 1975 80 000 karaat te bowe gegaan.

Die respondent, Suid-Afrikaanse Nasionale Lewensassuransiemaatskappy (Sanlam) en sy genomineerdes het al die aandele in Mankor verkry. Mankor het dus 'n volfiliaal van H Sanlam geword en daar is besluit om Mankor se bates aan Sanlam oor te dra en Mankor te ontbind. Op 8 Desember 1971 is Mankor se bates aan Sanlam verkoop. Op 9 Junie 1972 is Mankor by wyse van 'n spesiale besluit vrywillig gelikwideer. Die enigste bates wat in die likwidasierekeninge voorkom, is kontantbedrae I en likwiede eise. Die rede hiervoor is dat alle ander bates, of so is daar aanvaar, reeds voor likwidasie aan Sanlam verkoop was. Die bogemelde vorderingsregte teen die verweerders, wat destyds nog bloot voorwaardelike regte was, is heeltemal oor die hoof gesien by die verkoop van die bates aan Sanlam sowel as by die likwidasie van Mankor.

Galgut Wn AR

A Volgens Mankor se likwidasierekeninge was daar 'n groot oorskot van bates oor laste. Hierdie oorskot is oorgedra aan die aandeelhouers, dit wil sê aan Sanlam en sy genomineerdes. In Maart 1974 is Mankor finaal ontbind ingevolge art 174 (1) van die Maatskappywet 46 van 1926.

B Soos reeds gemeld het die produksie van diamante in Junie 1975 80 000 karaat te bowe gegaan. Hierdie feit het tot Sanlam se kennis gekom en die verweerders is aangesê om die tantième, wat aan Mankor verskuldig sou gewees het indien Mankor nie ontbind was nie, te betaal. Aansienlike korrespondensie het gevolg. Gedurende die briefwisseling, eintlik meer as twee jaar C na die ontbinding, het Sanlam tot die besef gekom dat Mankor se vorderingsregte teen die verweerders nooit aan Sanlam of enigiemand anders oorgedra is nie. Normaalweg sou die manier om hierdie probleem op te los gewees het om 'n Hofaansoek te rig om die ontbinding van Mankor nietig te laat verklaar. D Hierdie prosedure kon egter nie gevolg word nie. Die rede was dat so 'n aansoek ingevolge art 191 van die vorige Maatskappywet van 1926 slegs binne twee jaar na ontbinding van die Maatskappy gedoen kon word. (Luidens art 420 van die nuwe Maatskappywet 61 van 1973 is daar geen sodanige beperking nie.) Die metode wat toe gevolg was om Mankor se vorderingsregte aan Sanlam te laat toekom was om by die Staat aansoek te doen om E die regte (wat, so is daar gemeen, as bona vacantia die Staat toegeval het) aan Sanlam te sedeer. Op 17 April 1980 is 'n skriftelike sessie aangegaan wat as volg lui:

"Sessie van Regte tot Uitgestelde Vergoeding

Aangesien

(a)

F Mankor Beleggings Bpk (Mankor) gedurende Februarie 1971 die volgende aantal aandele in Bontekoe Mynbou Ondernemings (Edms) Bpk (Bontekoe) onderskeidelik aan Rainbow Diamond (Edms) Bpk (Rainbow), Kommagas (Edms) Bpk (Kommagas), R C Versluis (Edms) Bpk (R C Versluis) en mnr B Struck verkoop het teen 'n bepaalde koopsom, naamlik:

aan Rainbow	9 705 aandele
aan Kommagas	8 507 aandele
aan R C Versluis	24 707 aandele
aan B Struck	4 856 aandele
	47 775 aandele

(b)

dit 'n bepaling van die genoemde ooreenkoms was dat, benewens die bogenoemde koopsom, elkeen van die kopers aan H Mankor 'n bepaalde gedeelte van die bruto verkoopswaarde van alle diamante bokant 80 000 karaat wat Bontekoe vanaf 14 September 1970 uit bepaalde konsessies sou haal (hierna genoem die vorderingsreg) aan Mankor moet betaal;

(c)

Mankor op 4 Maart 1974 finaal gelikwideer en later ontbind is toe sy enigste aandeelhouers die Suid-Afrikaanse Nasionale Lewensassuransiemaatskappy (Sanlam) en 'n nominee van Sanlam was;

(d)

die genoemde vorderingsreg vanweë 'n oorsig nie in die I genoemde likwidasie dasie aan die aandeelhouers oorgedra was nie;

(e)

die genoemde vorderingsreg, vanweë die feite in die voorafgaande paragraaf genoem, bona vacantia aan die Staat toegeval het;

(f)

die diamante wat Bontekoe uit die gemelde konsessies gehaal het vanaf ongeveer die laaste kwartaal van 1974 die 80 000 karaat kerf oorskry het;

(g)

die Staat die vorderingsreg wat aan hom toegeval het in die omstandighede nie vir homself wil opeis nie;

nou derhalwe

Galgut Wn AR

(1)

sedeer ek, die ondergetekende, Egmont Gioberti Kemp in my hoedanigheid as hoofdirekteur finansiële beheer en A behoorlik daartoe gemagtig namens die Staat die genoemde vorderingsreg, behoudens klousule 2, aan Sanlam.

(2)

Sonder om afbreuk te doen aan die algemene strekking van die voorafgaande, sluit die genoemde sessie die volgende in:

(i)

die regte teen die kopers soos genoem in para (a) van die aanhef op betaling soos uiteengesit in para (b) B van die aanhef sowel as

(ii)

die eise vir die bedrae waarvoor die genoemde kopers reeds kragtens die ooreenkoms genoem in para (b) van die aanhef, aanspreeklik geword het en wat nog nie aan Mankor betaal is nie."

Die appellante erken dat, indien Mankor nog bestaan het, hulle teenoor Mankor onderskeidelik aanspreeklik sou gewees het in C die volgende bedrae:

Eerste appellant	R9 732,69
Tweede appellant	4 869,85
Derde appellant	8 574,44
Vierde appellant	24 902,79

Sanlam het, as sessionaris, die nakoming deur die verweerders van hul ooreenkoms met Mankor en in besonder betaling van die D agterstallige bedrae geëis. Die geleerde Regter a quo het in sy uitspraak die bovermelde bedrae met aanvullende regshulp aan Sanlam toegeken. Die appèl is teen hierdie beslissing.

Ek ag dit gerade om hier te meld dat die Tesourie kennis ontvang het van Sanlam se Hofgeding teen appellante. 'n Brief onderteken deur die Sekretaris van die Tesourie is ten tyde van E die verhoor by die Hof a quo ingehandig. Die relevante paragrawe lui:

"Insake Sanlam Nasionale Lewensassuransiemaatskappy Bpk v Rainbow Diamonds (Edms) Bpk en Andere.

Hiermee bevestig ek dat die Staat en in besonder die Departement van Finansies van die Republiek van Suid-Afrika kennis dra van bogenoemde aksie (saak nr I 4670/80) wat op 1 F Junie 1982 in die Hooggeregshof, Kaapstad, verhoor word.

Aangesien die Staat nie aanspraak op die betrokke bates wil maak nie, het dit geen belang om as 'n party tot die geding gevoeg te word nie en berus hy by enige beslissing wat die Hof in die saak mag gee."

Soos uiteengesit in para 1 van die sessie is mnr Kemp die hoofdirekteur finansiële beheer in die Departement van G Finansies (die Tesourie). Hy het in die Hof a quo getuig dat die Tesourie gemiddeld met nagenoeg ses aansoeke per jaar te doen het waar die Howe gevra word dat 'n ontbinde maatskappy weer teruggeplaas word op die register van...