Botha v Fick

• Jurisdiction: South Africa
• Judge: Joubert AR, E M Grosskopf AR, Nestadt AR, Nienaber AR, Howie AR
• Judgment Date: 30 November 1994
• Docket Number: 713/92
• Court: Appellate Division
• Hearing Date: 26 September 1994
• Citation: 1995 (2) SA 750 (A)

Howie AR:

In 1981 was appellant ('Botha'), eerste respondent ('Fick') en B ene Van Zyl die enigste aandeelhouers in Randhart Kompleks (Alberton) (Edms) Bpk ('die maatskappy'). Elkeen het 100 van die altesaam 300 uitgereikte aandele besit. Die maatskappy het te alle wesenlike tye as 'n eiendomsontwikkelaar sake gedoen. Fick was ook 'n lid van 'n ingenieursfirma, Fick, Hollenbach en Vennote (Klerksdorp) ('die firma'), C wat professionele dienste vir die maatskappy gelewer het.

Op 12 Junie 1981 het Botha en Fick 'n dokument onderteken wat soos volg lees:

'Verklaring: Ek, Izak Johannes Botha, van . . .

bied hiermee R25 000 aan Hendrik Jacobus Fick vir sy aandele, leningsrekening en verpligtinge in Randhart Alberton (Edms) Bpk.

Aanbieder: D I J Botha, Geteken: I J Botha

Datum: 12/6/1981

Aanbod aanvaar: >H J Fick, Geteken: H J Fick

Datum: 12/6/1981

I J Botha sal ook toesien dat die professionele fooie van Fick, Hollenbach en Vennote (Klerksdorp) volgens die toepaslike skaal van die SAVRI betaal word.

Geteken: E I J Botha

Datum: 12/6/1981'

(Die woord 'Kompleks' is per abuis uit die maatskappy se naam weggelaat.)

Gerieflikheidshalwe verwys ek na die gedeelte wat albei onderteken het as F 'die verkoopooreenkoms' en na die tweede gedeelte wat slegs deur Botha onderteken is as 'die onderneming'.

Botha het ingevolge die verkoopooreenkoms op die dag van ondertekening R25 000 aan Fick betaal. Die verandering in titel ten aansien van die aandele is egter nooit in die maatskappy se aandeleregister aangeteken nie en hulle staan nog steeds in Fick se naam geregistreer.

G Op 'n stadium wat nie vasgestel kan word nie, maar voor lewering daarvan aan Botha ter sprake gekom het, het Fick se aandelesertifikaat verlore geraak. Die moontlikheid dat 'n duplikaat verkry sou word, is later in 1981 in korrespondensie tussen die partye se prokureurs geopper, maar dit is nooit verkry en derhalwe nooit gelewer nie.

H Op 28 Julie 1982 het Fick die volgende vrywaring onderteken en aan Botha verstrek:

'Hendrik Jacobus Fick stel hiermee skadeloos en vrywaar mnr I J Botha ten aansien van enige skade wat hy mag ly voortvloeiende uit die feit dat die oorspronklike aandelesertifikaat ten aansien van aandele wat ek besit het in die maatskappy Randhart Kompleks (Alberton) (Edms) Bpk besit het, verlore geraak het.'

I Laat in 1982 was die firma se fooie nog nie deur die maatskappy betaal nie en het hierdie aspek in 'n heftige twispunt ontwikkel wat uiteindelik op gedingvoering tussen die maatskappy en die firma uitgeloop het. Sodanige litigasie, en tesame daarmee die firma se eis, is eers in 1986 finaal J geskik en afgehandel.

Howie AR

A Intussen het Fick niks gedoen om Botha in staat te stel om registrasie van die aandele in sy naam te bewerkstellig nie.

Dit was eers in 1991 dat Botha vir Fick met die versoek genader het dat laasgenoemde sekere dokumentasie onderteken wat eersgenoemde in staat sou stel om registrasie van die aandele op sy naam te verkry. Fick het geweier.

B In 1992 het Botha in die Witwatersrandse Plaaslike Afdeling aansoek gedoen om 'n bevel, met onder andere die volgende bepalings, teen Fick as eerste respondent en die maatskappy as tweede respondent:

'1.

That the first respondent be ordered to sign a share transfer form, C transferring 100 shares in the company Randhart Kompleks (Alberton) (Edms) Bpk, being shares Nos 201 to 300, into the name of the applicant and, in the event of him failing so to do, authorising the deputy sheriff to sign on the first respondent's behalf and ordering the applicant to hand over the said share certificate being certificate No 5.

D Alternatively

2.

In the event of the first respondent having lost the aforesaid share certificate No 5, to sign a share transfer form to enable the transfer of the said 100 shares into the name of the applicant and, in the event of the first respondent refusing to sign such transfer form, that the deputy sheriff be authorised to sign on his behalf. E

3.

In the event of the share certificate being lost, authorising the second respondent to issue a duplicate certificate as provided for in the articles and memorandum of the second respondent.'

Die maatskappy het die aansoek nie geopponeer nie en het in die Hof se uitspraak berus.

F In sy stukke het Fick die aansoek op twee gronde bestry. In die eerste plek het hy beweer dat die verkoop en oordrag van die aandele onderhewig was aan nakoming van Botha se verpligting om toe te sien dat die maatskappy die firma se fooie betaal; dat Botha daardie verpligting nie nagekom het nie; en dat Fick die ooreenkoms in 1984 op grond daarvan G gekanselleer het. In die omstandighede, so het hy beweer, was hy geregtig om te weier om die aandele of die aangevraagde dokumentasie oor te dra. Ten tweede het hy aangevoer dat enige reg wat Botha mag gehad het om ondertekening en lewering van die tersaaklike dokumentasie te vorder, reeds verjaar het. In sy betoog het Fick se advokaat in die Hof a quo 'n H derde rede geopper, naamlik dat daar nooit enige sessie-ooreenkoms aangegaan is om die aandele sodoende aan Botha oor te dra en hom in staat te stel om die aangevraagde dokumentasie te vorder nie.

Die Hof a quo (M J Strydom R) het bevind dat die enigste reg wat Botha uit hoofde van die ooreenkoms verkry het 'n reg was om oordrag van die aandele I by wyse van lewering van 'n blanko, getekende oordragvorm en 'n aandelesertifikaat te vorder; dat sodanige vorderingsreg die korrelaat was van 'n 'skuld' binne die betekenis van laasgenoemde woord in die Verjaringswet 68 van 1969; dat die tersaaklike verjaringstermyn ingevolge daardie Wet drie jaar was; en, dit synde die geval, dat Botha se aanspraak op gemelde lewering aldus verjaar het. Die aansoek is derhalwe van die J hand gewys, maar verlof is toegestaan om na hierdie Hof te appelleer.

Howie AR

A Lank na liassering van die partye se betoogshoofde het Botha kennis gegee van sy voorneme om by die aanvang van die aanhoor van die appèl aansoek te doen om sy kennisgewing van mosie deur byvoeging van die volgende bede te wysig:

'3A.

Alternatively to prayers 1 - 3 above:

3A1.

That it be and is hereby declared that the applicant is the B owner of shares Nos 201-300 in the second respondent;

3A2.

That the register of members of the second respondent be and is hereby rectified in terms of s 115 of the Companies Act 61 of C 1973 by deleting the name of the first respondent as a member of the second respondent and by substituting the name of the applicant in place of the name of the first respondent as a member of the second respondent in respect of shares Nos 201-300.

3A3.

That the second respondent be and is hereby directed to issue a share certificate in respect of shares Nos 201-300 to the applicant in his name.' D

Die nodige verlof vir die voorgestelde wysiging is sonder opposisie by die aanvang van die appèlverrigtinge toegestaan. 'n Tweede aansoek namens appellant is ook by dieselfde geleentheid sonder teëstand toegestaan. Daarvolgens is verdere getuienis bestaande uit die bovermelde vrywaring en twee briewe deur die partye se onderskeie prokureurs tot die stukke gevoeg. Die tersaaklike inhoud van daardie korrespondensie sal later na E verwys word.

Sover dit die kansellasie-verweer aangaan, het Fick se advokaat dit nie verder gevoer as die submissies in sy hoofde van betoog nie. Dit is onnodig om meer in hierdie verband te sê as die volgende. In sy F opponerende eedsverklaring verwys Fick na 'n tydstip toe bovermelde gedingvoering nog hangende was en waarop hy Botha in sy kantoor gaan besoek het. Hy beweer:

'. . . (Ek het) vir hom gesê ek kanselleer die ooreenkoms tussen ons en ek hou die R25 000 as gevolg van al die skade wat ek gely het as gevolg van sy optrede. . . .'

Nêrens beweer Fick egter dat hy probeer het om Botha se onderneming om toe te sien dat die firma se fooie betaal word, af te dwing nie of dat hy G Botha ten opsigte van daardie verpligting aangemaan het met die bedoeling om hom in mora te plaas of dat hy hom 'n kennisgewing van ontbinding gegee het. Boonop sou Fick op sy eie weergawe regtens verplig gewees het om die koopprys van die aandele aan Botha terug te betaal en dit het hy nooit gedoen nie. Die kansellasie-verweer is dus totaal ongegrond. H

Die tweede betoogpunt wat namens Fick geopper is, was dat Fick se aandele nooit aan Botha oorgedra is nie omdat die partye nóg stilswyend in die verkoopooreenkoms nóg op enige ander wyse daarna 'n sessie-ooreenkoms aangegaan het. Daar is aan die hand gedoen dat die onderneming vertolk moet word óf as 'n bepaling van die verkoopooreenkoms óf as 'n voorwaarde I daaraan verbonde; dat dit dus die partye se bedoeling was dat die aandele eers oorgedra sou word na betaling van die firma se fooie; dat Botha se aanspraak op oordrag van die aandele in 1986 ontstaan het toe bovermelde gedingvoering tussen die maatskappy en die firma geskik is; en dat weens die partye se versuim om daarna 'n sessie aan te gaan gemelde aanspraak J aldus verjaar het.

Howie AR

A Wat die tersaaklike regsbeginsels betref, bestaan 'n aandeel in 'n maatskappy uit 'n konglomeraat of versameling van vorderingsregte wat die reghebbende daarvan geregtig maak op 'n sekere belang in die maatskappy, sy bates en dividende (Randfontein Estates Ltd v The Master 1909 TS 978 te B 981) en in hierdie verband is die reghebbende die persoon in wie die vorderingsregte setel, dit wil sê óf die geregistreerde aandeelhouer óf die persoon namens wie hy die aandele hou (Standard Bank of South Africa Ltd and Another v Ocean Commodities Inc and Others 1983 (1) SA 276 (A) te 288H-289C). Dit is lank gevestigde reg dat 'n vorderingsreg slegs by wyse van sessie oorgedra kan word.

C '(Sessie) geskied deur middel van 'n oordragsooreenkoms . . . tussen die sedent en die...